Kaali, een meteoorkraterveld op het Estse eiland Saaremaa


Estland (Eesti) is de meest noordelijke, en kleinste (45227 km2, 1,3 miljoen inwoners in 2015) van de drie Baltische staten. Het is een voornamelijk vlak land aan de oostelijke
Oostzee. Ten noorden ligt de Golf van Finland, ten oosten grenst het aan Rusland, en ten zuiden aan Letland. Kaali ligt op het eiland Saaremaa, dat vanuit de Estse hoofdstad Tallinn bereikbaar is per wagen of bus (waarvan 7 km op de veerboot), en per vliegtuig.

 

Copyright: d-maps.com - Free map

 

Het 2673 vierkante km grote Saaremaa ligt in de Baltische Zee, en is het grootste eiland behorend tot de West-Estlandse Archipel en provincie Saare. De naam betekent letterlijk 'eiland-land'. De hoofdstad Kuressaare ligt ongeveer ten zuiden, aan de zee. Vrijdag 30/9/2016 nam ik van daaruit de vroege bus om 20 km noordoostwaarts in Kaali küla (dorp) een meteoorkraterveld te gaan verkennen.

Estland telt minstens 15 meteoorkraters - van noord naar zuid: Neugrund (1998, ca. 9 -20 km grote en 535 miljoen jaar oude ringenstructuur op de zeebodem in de Golf van Finland, tussen de eilanden Osmussaar en Krassi), Simuna (kleine krater), Kärdla (1967, ca. 4 km brede en 455 miljoen jaar oude begraven krater op het tweede eiland Hiiumaa), Kaali (kraterveld met negen kraters), Tsoorikmäe (ca. 9500 jaar oude 38-40 m brede en 5,5 m diepe krater), en Ilumetsa (1938, kraters Porguhaud (ca. 7000 jaar oud, diameter ca. 75-80 m en 12,5 m diep) en Sügavhaud (ca. 50 m breed en 4,5 m diep), drie twijfelachtige waaronder Kuradihaud en Tondihaud). Alleen de Kaali - en Porguhaud/Ilumetsa-meteoorkraters zijn zichtbaar in Google Earth. Het onopvallende 8,5 m brede en 1,9 m diepe Simuna-kratertje in Ida-Virumaa (Orguse) is 1/6/1937 gevormd door de inslag van een bolide, maar pas in 1986 ontdekt.

Kaali is gemakkelijk toegankelijk, de fraaiste en meest bezochte (jaarlijks tienduizenden bezoekers) meteoorkrater van Estland. Van de momenteel 188 gekende primaire meteoorkraters op Aarde zijn er 176 groter dan Kaali.

Griekse geograaf en ontdekkingsreiziger Pytheas van Massalia/Marseille (vierde eeuw voor Christus) beschreef als eerste de middernachtzon, en zou tussen 350-325 voor Christus in het verre noorden het mythische eiland Ultima Thule hebben bezocht, waar barbaren hem 'het graf waar de Zon doodviel', of, 'de plek waar de Zon gaat slapen' lieten zien, wat door sommigen begrepen wordt als de Kaali -krater.

Kaali was vanaf 1827 de eerst bestudeerde meteoorkrater in Europa. Onderwijzer Julius Osvald Kalkun-Kaljuvee (1869 -1940) vermoedde in 1919 dat hij gevormd werd door een inslag. Geoloog en mijningenieur Ivan Reinwald (1878 -1941) onderzocht de groep vanaf 1927, maar toonde pas in 1937 aan dat ze het resultaat zijn van inslagen ; in meerdere kraters werden verroeste metaalfragmentjes met vooral ijzer en nikkel aangetroffen (grof octahedriet, ijzer/nikkel-kristallen die groot en grof groeien omdat het kerndeel van de meteoriet zeer traag afkoelde). Alfred Lothar Wegener (1880 -1930) bezocht Kaali in 1927, en vermoedde dat het een meteoorkrater betrof. De kraters zijn toegetakeld toen ze 1955 -1980 werden onderzocht, en de acht secundaire kraters liggen er nu overwoekerd bij. Sedert 1959 worden ze beschermd als geologisch gebied.

Een tientallen tot enkele honderden tonnen zware en enkele meter grote meteoor kwam hier mogelijk zo'n 7500 -7600 jaar geleden (de ouderdomsbepalingen lopen sterk uiteen) vanuit het oostnoordoosten toegesneld onder een hoek van ca. 45 graden (volgens de oriëntatie van een spoor bij krater 4). In de late bronstijd of vroege ijzertijd (ca. 600 voor tot 100 na Christus) was de grote krater mogelijk een cultus- en offerplaats omringd door een zowat 470 m lange muur. De oude toponiemen Paasiaia pold ('veld van de kalkstenen muur') en Püha mets ('heilig bos') verwijzen nog naar deze cultusfunctie.

Archeologische opgravingen brachten een kleine zilverschat en stapels beenderen van huisdieren aan het licht. De vorming van de kraters liet niet alleen sporen na in het landschap, maar ook in volksverhalen (verzen 47- 49 in het Finse nationale epos 'De Kalevala' (1849) = 'Land van Kaleva', en in de IJslandse 'Oude Edda'). De Estse schrijver, filmmaker, en politicus (1992 -2001 president) Lennart Georg Meri Jaanipäev, 23 -24 juni) zou begonnen zijn na het verschijnen van de vuurbol? Volgens de Romeinse geschiedschrijver Publius/Gaius Cornelius Tacitus (eerste/tweede eeuw) werd de Germaanse land- en vruchtbaarheidsgodin Nerthus er aanbeden. Verwijst de Griekse mythe van Phaëton en Helios naar een vuurbol aan de noordelijke hemel?

Kruisjes en nummers duiden de meteoorkraters aan, (S)chool, (M)useumKruisjes en nummers duiden de meteoorkraters aan, (S)chool, (M)useum

Copyright: Google Maps

 

In dit meteoorkraterveld (meteoriidikraatrite rühm) met negen meteoorkraters (meteoriidikraater) is alleen de grootste overduidelijk te zien. De 105 -110 m brede en tot 22 m diepe krater (16 m van
de heuveltoppen tot de modderlaag op de bodem van het kratermeer, 22 m wanneer de dikte van de sedimentlaag meegerekend wordt) vormt een door grondwater en neerslag gevoed tot 6 m diep
licht elliptisch meer (Kaali järv, Püha järv) dat soms opdroogt (zoals in 10/2014) of dichtvriest. De kraterrand verheft zich tot 29,5 m boven gemiddeld zeeniveau, de meeroevers liggen op 15,3 m hoogte.

Vanaf de aankomsthalte 0,3 km noordnoordwestwaarts, langs een basisschool, via trappen naar een uitkijkplatform op de hoofdkrater. Infopaneel. Ik arriveerde voor 08:00, en vertoefde er tijdens mijn bezoek helemaal alleen. Thans stond er niet bijster veel water in. Matten met hartvormige waterleliebladeren zonder hun bloemen dreven her en der op het mosgroene water. Bij lage waterstand, zoals nu, verschijnt in het meer centraal een steenhoopje. Dit is hier niet het resultaat van de inslag, zoals de centrale bergen in grote inslagkraters op de Maan, maar het vlijtige stapelwerk van mensen die het bedoelden als monument voor een landeigenaar die het tijdelijke voor het eeuwige verruilde. De kraterbodem ligt rondom bezaaid met steenpuin (Silurische dolomiet), en de kraterwanden zijn vooral begroeid met loofbomen. De trap leidde verder omlaag naar de met steenpuin en modder bedekte meeroevers.

Kaali hoofdkraterKaali hoofdkrater

Copyright: Kaali Meteorite Crater

 

Op een veilige afstand van de modder wandelde ik tussen de dolostenen om het kratermeer. Een steentje werd weerhouden voor mijn collectie. Mijn brokje en de uit dolosteen vervaardigde toeristenprullaria (waaronder kommen, vazen, schalen, asbakken, vijzels met stampers, tassen, kaarsenhouders) zijn grijs met een zwak lichtgroene schijn. Beneden was de grote kraterdiepte het best in te schatten, en goed te zien dat in bepaalde stukken van de kraterwand grote opwaarts gehelde blokken dolosteen uitsteken - stille getuigen van de naar boven gerichte heftige explosie.

Ik bewandelde het bospad dat de kraterrand bovenaan omzoomt. Op geen enkele plek krijgt men de put van buitenaardse makelij in beeld zonder dat bomen het zicht belemmeren. Op de lagere noordelijke buitenwand bemerkte ik de bemoste resten van de oude ommuring uit de ijzertijd.

Beroemd en bizar: een hoofdgordel-planetoïde is naar de krater vernoemd : 4227 Kaali (1942 DC). Deze 26 km grote ruimterots is 17/2/1942 ontdekt door de Finse astronome Liisi Vilhelmiina Oterma (1915 -2001) vanuit Turku (Finland). Op 23/5/2015 dwarste Estse beroepskoorddanser Jaan Roose (1992), niet zonder vallen en opstaan, de Kaali-hoofdkrater blootvoets via een 2,5 cm brede band die strak gespannen was tussen bomen.

Nabij de basisschool passeerde ik een gedenksteen (1984) die verwijst naar de bijdragen van Estse geologen Ivan Reinwald (1878 -1941) en Agu Aaloe (1927-1980).

Vervolgens probeerde ik de acht secundaire kraters te vinden. De van 1 tot 8 genummerde satellietkraters hebben diameters van 12-39 m, en zijn 1-4 m diep. Wellicht werden er bij de inslagen nog meer kleinere kraters gevormd, maar die zijn in de loop der tijden verdwenen door menselijke ingrepen in het landschap. Waarom de Kaali-meteoorkraters in deze volgorde genummerd werden vond ik nergens in bronnen terug.

Onderweg naar krater 3 passeerde ik langs de hoofdweg van Masa naar Kaali een wegwijzer naar de 14 -20 m brede en 1,3 m diepe krater 4. Een trap leidde naar de kraterbodem. Beneden was te zien dat ook hier grotere dolorotsblokken uit de wanden steken. De morfologie van deze put zou ingrijpend gewijzigd zijn door de onderzoekers. Kraters 4 en 3 behoren administratief bij Köljala küla (dorp).

De 33 m brede en 3,5 m diepe krater 3 is het verst verwijderd van de hoofdkrater - via de weg 1,1 km ten zuidoosten van het museum. Terwijl ik hem langs een met putten en plassen bezaaide
kronkelende grindweg naderde, weerklonk het aanzwellende geblaf van een grote waakhond. Het geblaf werd grimmiger toen ik aan een gesloten toegangspoort een rond verbodsteken met onverstaanbaar Ests opschrift in het vizier kreeg. Deze krater ligt blijkbaar op privédomein, en meteoorkratertoeristen zijn hier ongewenste bezoekers. Pech. Verklaart ook waarom er in Cyberië geen kiekjes over te vinden zijn. Zou de best bewaarde en duidelijkst zichtbare secundaire krater geweest moeten zijn.

Kraters 2/8 vormen een grote dubbelkrater die vermoedelijk op hetzelfde domein liggen als krater 3. Daar zocht ik dus niet meer naar. Ivan Reinwald vond er in 1937 de eerste meteorietfragmenten.

Dicht langs de weg van Masa naar Putla trof ik tussen bomen en struikgewas een kale plek met een bordje dat dit krater 6 betrof, die naar verluidt 26 m breed en nog amper 0,6 m diep is. Toen de krater onderzocht werd leverde dit talrijke meteorietfragmenten op. Ben erin naast een grotere conifeer gaan staan, maar zonder dit bord was hier niks krater meer aan te herkennen.

Nabij krater 6 zocht ik door het dichte struikgewas een doorgang naar de achterliggende weide waarin de tweede grootste krater nummer 1 zich ophield. Die passage vond ik over een zoet geurend
tapijt van geplette rottende appeltjes, langs landbouwgrond, in een open weiland, tot een groep bomen en struikgewas die een cirkel vormden, en het witte bordje met in zwart het kraternummer en Estse woord 'kraater'. Nabij het centrum groeide een eenzame loofboom die ik even gezelschap hield om de krater te kunnen overzien. Ook hier was de verheven kraterwand met uitstekende dolosteenbrokken goed zichtbaar. Deze krater is 39 m breed en 4 m diep, en in Google Earth duidelijk te zien door de overwoekeringen.

KraterwandKraterwand

Copyright: Kaali Meteorite Crater

 

Het uit Silurische dolosteen gebouwde hotel en vergadercentrum omvat het bescheiden Meteorieten- en Kalksteenmuseum (Meteoriitika ja paekivimuuseum, 6/2005, € 1,50), dat vanaf 10:00 links via een winkel toegankelijk was. Ik was de eerste en enige bezoeker. Er hingen hoofdzakelijk tekstpanelen, saaie stalen van de kalksteengeologie op Saaremaa, een doorsnede van een eik die 1181-1430 groeide, in de Middeleeuwen in de hoofdkrater viel, en 1979 werd bovengehaald, diverse gesteentefragmenten en zeldzame mineralen (waaronder sueviet en stukjes straalkegel) afkomstig van andere inslagplaatsen, die dienen als bewijzen voor inslagkraters, het erg kleine grootste Kaali-ijzermeteorietfragment (28,4 gram), en een schoteltje met meer metalen meteorietkruimels uit meteoorkrater 4. Boven de opstelling prijkt een betastbare grote ijzermeteoriet die op 12/2/1947 overdag neerkwam in het Sikhote -Alin gebergte (zuidoosten van Rusland), met vele ooggetuigen. Daar vielen toen tientallen tonnen meteorieten. Op een tafel stonden diverse gepolijste toeristenprullaria vervaardigd uit dolosteen, die slijters ook buiten hadden uitgestald.

Het blikveld van mijn monoculair kruiste het witte bord dat de plek van de 13 m brede en ooit 3 m (thans nog 0,9 m) diepe krater 5 aangaf. Onderweg trotseerde ik een taluud, stekelig onkruid, een
weiland, tot ik op een omheinde weide botste waarin een kudde schapen vredig stond te grazen. Schapen blaten of bijten niet. Toen ik probeerde om over de niet al te hoge omheining zonder prikkeldraad te klauteren, rezen al mijn haren te berge! Om zijn schapen in toom te houden, en meteoorkratertoeristen op andere gedachten te brengen, had de schapenboer de omheining geëlektrificeerd! Weer pech. Naast de kratermarkering moest ik genoegen nemen met een vergezicht op een door struikgewas overwoekerde verhevenheid in het terrein. Hier werden de meeste meteorietfragmenten aangetroffen, waaronder het grootste. Hoe kleiner de krater, des te groter de kans op meteorietfragmenten.

De 15 m brede en 2 m diepe krater 7 is pas in l965 bevestigd als meteoorkrater, en deed ooit dienst als vergaarplaats voor vloeibare mest. Het krateronderzoek leverde talrijke meteorietfragmenten op. Bij de vergeefse pogingen om hem tegenover het museum te vinden stootte ik alleen op een bouwwerf, modderige tractorsporen, en een afvalberg.

Hiermee heb ik nu meteoorkraters gezien op vier van de vijf continenten : de Barringer Meteor Crater in Arizona/VSA (1996), de twee grootste van het Henbury-kraterveld in Northern Territory/Australië
(2005), en het Lonar-kratermeer met een mogelijke satellietkrater (Ambar Lake) in Maharashtra/India (2009). Op het vijfde continent Afrika staat in Algerije de Amguid-meteoorkrater op mijn verlanglijst.

Bronnen:
* Kaart van Estland
* Estonian meteorite craters (Reet Tiirmaa, Väino Puura, Alvar Soesoo, Sten Suuroja, 2007)
* The Kaali crater field and other geosites of Saaremaa Island (Estonia) - The perspectives for a geopark (Anto Raukas, Wojciech Stankowski, 2010)
* The age of the Kaali meteorite craters and the effect of the impact on the environment and man - Evidence from inside the Kaali craters, Island of Saaremaa, Estonia (Siim Veski, Atko Heinsalu, Valter Lang, Ülo Kestlane, Göran Possnert, 2004)
* Distribution and composition of impact and extraterrestrial spherules in the Kaali area (Island of Saaremaa, Estonia) (Anto Raukas, 2004)
* Kaali crater - Still having an impact (Steve Roman, 2005, The Baltic Times)
* The Kaali meteorite craters
* Saarte Hääl
* Luchtbeeld Kaali järv
*
Beelden van de Kaali-krater
* Earth Impact Database
* Impact tectonics (Christian Koeberl, Herbert Henkel, Springer Science + Business Media Inc., 2005), blz. 341-355
* Kalevala
* Youtube-filmpje van de Estse koorddanser Jaan Roose die de Kaali-hoofdkrater oversteekt
* Kaali Meteorieten- en Kalksteenmuseum
* Recentste versie van dit artikel