En de Zon laat zich weer van haar actieve kant zien...
In de jaren 2018, 2019 en 2020 gebeurde het geregeld dat we de bezoekers die onze volkssterrenwacht overdag aandeden bij helder weer niet konden trakteren op een zonneschijf, voorzien van een fraai spektakel aan zonnevlekken.
Neem bijvoorbeeld de waarnemingen op 14 juli 2020: een blanco Zon...
Copyright afbeelding: Solar Dynamics Observatory via Spaceweather.com
Zonnevlekken en zonnevlekkengroepen
Nochtans kunnen we met onze heliostaat een impressionant beeld van de schijf van de Zon tonen aan onze bezoekers: via een ingenieus projectiesysteem kunnen we in onze planetariumzaal een scherp beeld van de Zon tonen met een diameter van zowat een meter. En daarop zijn uiteraard de aanwezige vlekken en vlekkengroepen zeer goed te zien.
Copyright afbeeldingen: Volkssterrenwacht MIRA
De zonneschijf op 13 februari 2023
Copyright afbeelding: Solar Dynamics Observatory via Spaceweather.com
Een zonnecyclus
Door jarenlang de Zon waar te nemen krijgen we zicht op een vrij regelmatige cyclus, waarbij de zonneactiviteit voortdurend evolueert van een minimale naar een maximale activiteit. Gemiddeld duurt zo één cyclus elf jaar.
Op MIRA zijn wij al sinds de jaren 1980 bezig met die cycliciteit te volgen, maar de reeks met waarnemingen is veel langer dan dat: er zijn betrouwbare waarnemingen beschikbaar vanaf de 18de eeuw.
Copyright afbeelding: https://www.sidc.be/silso/
Waarin een klein land groot kan zijn...
Ons land is op het gebied van de studie van de Zon een belangrijke speler.
Aan de Ringlaan op het plateau in Ukkel heb je naast het KMI ook de Koninklijke Sterrenwacht of KSB en het BIRA, het Koninklijk Belgisch Instituut voor Ruimte-Aeronomie.
Binnen de Koninklijke Sterrenwacht is er een wetenschappelijk departementen dat zonnefysica doet: het SIDC of voluit het Solar Influences Data Analysis Center. Binnen het SIDC is er een subgroep die zich bezighoudt met zonnevlekken, en dat is SILSO of voluit Sunspot Index and Long-term Solar Observations.
En er is een samenwerkingsverband tussen de Koninklijke Sterrenwacht, het KMI en het BIRA voor alles i.v.m. zonnefysica en ruimteweer in de breedst mogelijke zin: dat is het STCE of voluit Solar-Terrestrial Centre of Excellence.
Daarnaast wordt er door die centra ook nauw samengewerkt met universiteiten en andere instituten die met het onderzoek van de Zon bezig zijn.
De huidige zonnevlekkencyclus
Copyright afbeelding: https://www.sidc.be/silso/
Sinds astronomen in 1755 begonnen met de zonnevlekkencycli te registreren zitten we nu aan cyclus 25. Die begon op een laag pitje in december 2019 en zou volgens de verwachtingen lopen tot ongeveer 2030. Het maximum zou zijn voor 2025-2026.
Dus wij verwachten dat wij onze bezoekers de komende jaren nog veel fraais op de zonneschijf zullen kunnen tonen...
Geregistreerde zonnewaarnemingen via de heliostaat van MIRA
Via de website van het SIDC proberen wij zoveel mogelijk met behulp van de waarnemingen met onze heliostaat bij te dragen aan de data die wereldwijd op het SIDC in Ukkel toekomen en op basis waarvan men het officiële zonnevlekkengetal bepaald.
Een voorbeeld van zo'n waarneming zie je op bijgaande afbeelding. Vergelijk onze waarneming maar met het SDO-beeldje hierboven, allebei betreft het de Zon op 13 februari 2023.
Copyright afbeelding: Volkssterrenwacht MIRA
Spektakel aan de rand van de Zon
MIRA beschikt ook over instrumenten waarmee we de zogenaamde protuberansen kunnen waarnemen.
Protuberansen zijn fenomenen die we buiten de rand van de Zon kunnen zien uitsteken in verschillende vormen: als wolken, lussen, zuilen, bogen, ... Het betreft oplichtend waterstofgas (= plasma) van de Zon dat gevangen zit in elektromagnetische veldlijnen in de buurt van de buitenkant van de Zon. Die veldlijnen evolueren voortdurend en zorgen dan ook voor de veranderende vormen van de protuberansen: een fraai spektakel dat zichtbaar wordt via opnames gedurende een zekere tijd.
Protuberansen die voorkomen op de zonneschijf zelf steken donker af tegen het veel helderder zonsoppervlak en zijn te zien als donkere lange slierten. Die noemen we filamenten.
De telescopen die wij op MIRA gebruiken om dergelijke protuberansen en filamenten te zien, filteren het gevaarlijke zonlicht weg met een waterstof-alfa filter en laten alleen een klein beetje rood licht door. En bijgevolg kunnen we met dergelijke telescopen wel veilig rechtstreeks naar de Zon kijken.
150mm Lunt ED-refractor - Copyright afbeelding: Volkssterrenwacht MIRA
Lusprotuberans, gefotografeerd op 27/04/2022 via smartphone achter de 150mm Lunt ED-refractor
Copyright afbeelding: Volkssterrenwacht MIRA
Als je rustig de tijd neemt om te wennen aan het rode beeld van de Zon dat je doorheen de Lunt-telescoop te zien krijgt, ga je op de schijf van de Zon en rondom de Zon wellicht allerlei fraais te zien krijgen, zoals bovenstaand beeld toont. De lusprotuberans die je daar ziet is zowat 50.000 km hoog en meer dan 100.000 km breed...
En graag meteen ook nog een blik op het rijke spectrum van het zonlicht?
Onze heliostaat maakt het mogelijk om ook een blik te werpen op het spectrum van het zonlicht. Om dat mogelijk te maken sturen we via een fijn spleetje een schijfje zonlicht door een prisma tot in onze verduisterde zaal. Het witte licht waarin we de ronde zonneschijf met eventueel zonnevlekken kunnen zien verschijnt nu als een langwerpige kleurenband met de regenboogkleuren en daarin allerlei donkere absorptielijnen.
Copyright afbeelding: Volkssterrenwacht MIRA
Als extraatje hierbij beschikken we ook nog over een mobiel toestel, onze Shelyak Lhires Lite spectroscoop, waarmee op een vlotte manier de vele honderden spectraallijnen vlotjes zichtbaar worden.
Copyright afbeelding: Volkssterrenwacht MIRA
Zonnewaarnemingen vanwege onze actieve astrofografen
Copyright afbeelding: Marc Willemoens - Zon met zonnevlekken, filamenten en protuberansen - 27/02/2022
Copyright afbeelding: Luc Debeck - Zonnevlekken AR12993 en AR12994 - 18/04/2022 * Meer beelden op https://www.flickr.com/photos/183686765@N02/
Copyright afbeelding: Hubert Hautecler - Zon met zonnevlekken - 22/09/2022 * Meer beelden op https://www.vvscapella.be/hubert-hautecler/
Copyright afbeelding: Eddy Cochez - Zon in H-alfa - 16/07/2022 * Meer beelden op https://www.astrobin.com/users/EddyCochez/
Meer info?
Hier een aantal interessante websites om de activiteit van de Zon in detail te kunnen volgen:
https://spaceweather.com/ waar je elke dag een foto vindt van de schijf van de Zon met ook het door Spaceweather voorgestelde zonnevlekkengetal.
https://www.sidc.be/ waar je de meest up-to-date info vindt over de zonneactiviteit en het ruimteweer.
https://www.sidc.be/silso/ waar je specifiek info vindt over de zonnevlekken op het moment zelf maar ook doorheen de tijd.
https://sdo.gsfc.nasa.gov/ waar je actuele beelden van de Zon te zien krijgt.
https://gong.nso.edu/ waar je actuele informatie vindt over trillingen van de Zon (helioseismologie) en over de protuberansenactiviteit
Tekst: Francis Meeus, 31/03/2023