De Mercuriusovergang van 11 november 2019

Maandag 11 november 2019, een officiële feestdag én er is een boeiend hemelfenomeen te zien, hopen dus maar op helder weer en veel volk op ons waarnemingsterras.

In de namiddag kunnen we een relatief zeldzaam verschijnsel waarnemen: de planeet Mercurius trekt, gezien vanaf het aardoppervlak, voor de Zon voorbij . Bij helder weer kunnen we bijgevolg gedurende meerdere uren een klein zwart cirkeltje over de schijf van onze Zon zien bewegen. Niet enkel van bij ons, maar overal ter wereld waar op dat moment de Zon boven de horizon staat, kan men getuige zijn van deze Mercuriusovergang.

Voor een volgende Mercuriusovergang is het wachten tot 13 november 2032, dus zorg dat je erbij bent...

 

Mercuriusovergang op 7 mei 2003, copyright: Lieve Meeus & François Uyyterhoeven

 

Wanneer kijken?

Het eerste contact, dit is wanneer het schijfje van Mercurius net de buitenrand van de Zon aanraakt, vindt plaats om 13h35. Na enkele minuten, om 13h37, is het schijfje van Mercurius helemaal binnen de rand van de Zon getrokken.

Om 16h20 is de afstand tussen Mercurius en het centrum van de Zon het kortst.

Om 19h02 is Mercurius opnieuw aan de rand van de Zon gekomen, en om 19h04 is de planeet helemaal weggeschoven van de schijf van de Zon.

Van het begin tot het einde duurt de totale Mercuriusovergang 5 uur en 27 minuten, maar aangezien bij ons de Zon om 17h02 ondergaat, is het tweede deel van het spektakel vanuit ons land niet te zien.

Bij het begin van de overgang staat de Zon nog 20 graden hoog aan de hemel, maar geleidelijk komt ze steeds lager te staan, dus voor een optimale waarneming is het best zo vroeg mogelijk te komen kijken met onze telescopen.

 

 

Wat is een Mercuriusovergang?

We krijgen een Mercuriusovergang wanneer de planeet Mercurius tussen de Zon en de Aarde passeert.

Aangezien Mercurius er 88 dagen over doet om een toertje rond de Zon te maken, staan deze drie objecten gemiddeld elke vier maanden in deze stand. Immers tijdens die 88 dagen is de Aarde ook een heel stuk opgeschoven in haar baan rond de Zon, zodat het nog een goede maand extra duurt vooraleer de drie hemellichamen weer in hetzelfde rijtje staan. Deze positie, waarbij Mercurius dus tussen de Zon en de Aarde staat, noemt men de benedenconjunctie. Conjunctie wil zeggen samenstand.

De reden waarom we maar 13 à 14 overgangen per eeuw meemaken, heeft alles te maken met de helling van de baan van Mercurius ten opzichte van deze van de Aarde. Het vlak waarin de baan van de Aarde rond de Zon ligt noemt men het eclipticavlak.

En aangezien het baanvlak van Mercurius een hoek van ongeveer 7 graden maakt ten opzichte van het eclipticavlak zullen wij vanop Aarde bij een benedenconjunctie van Mercurius en de Zon de planeet meestal boven of onder de Zon weten passeren, en dan is er uiteraard geen sprake van een overgang of transit.

 

Knopen

Wanneer is er dan wel een overgang zichtbaar? Telkens wanneer Mercurius zich op het moment van de benedenconjunctie net in de buurt de ecliptica bevindt. Men zegt in dit verband dat een planeet door een knoop van haar baan gaat wanneer zij door het eclipticavlak trekt. Er zijn klimmende en dalende knopen, afhankelijk of de planeet van onder het baanvlak naar boven trekt, of omgekeerd. Onderstaande figuur verduidelijkt dit.

 

 

Op de schets kan men ook situaties voor bovenconjuncties nagaan (volgorde Aarde-Zon-Mercurius): er kan in dat geval uiteraard nooit een Mercuriusovergang plaatsvinden, aangezien Mercurius achter de Zon passeert. Bevindt de planeet zich op dat moment in een knoop, wordt zij bedekt door de Zon.

 

Er vinden meer Mercuriusovergangen plaats in november dan in mei, omdat de Aarde in mei nabij het aphelium staat (verst van de Zon) en in november nabij het perihelium (dichtst bij de Zon).

 

De overgang waarnemen

Misschien heb je nog een eclipsbrilletje liggen van de vorige zonsverduistering, maar jammer genoeg staat Mercurius zo ver van ons dat de transit van het kleine zwarte cirkeltje enkel waarneembaar is indien men gebruik maakt van een (kleine) telescoop, ook een gewone verrekijker zal onvoldoende zijn.

 

Belangrijke waarschuwing

Een belangrijke waarschuwing is hier reeds op zijn plaats: indien je naar de Zon kijkt, gebruik dan steeds de nodige voorzorgen.
Zonder bescherming naar de Zon kijken, zij het met het blote oog, met een verrekijker of met een telescoop, zal leiden tot permanente oogschade, met mogelijk zelfs volledige blindheid tot gevolg. Een filter aan het oculair van de telescoop is NIET veilig, daar deze door de hitte van de geconcentreerde zonnestralen kan barsten. Wees dus voorzichtig! Enkel projecties of rechtstreekse telescoopwaarnemingen met objectieffilter of Herschelprisma zijn veilig - informeer je dus terdege. We herhalen het tot vervelens toe, maar het is dan ook verschrikkelijk belangrijk: let op voor je ogen. Iedereen weet dat als je per ongeluk eens in de richting van de Zon kijkt, je al pijnlijke ogen krijgt en gedurende een paar minuten vlekken ziet. Als je met een verrekijker of telescoop naar de Zon kijkt zonder de nodige bescherming, kan je in een fractie van een seconde blind worden. Net zoals je een blad in brand kan steken door er met een vergrootglas een straal zonlicht op te richten, wordt je netvlies vrijwel onmiddellijk verschroeid en loop je onherstelbare schade op...

 

Hoe kan je wel veilig naar de zon kijken?

Met behulp van een eclipsbrilletje: de filters in die brilletjes houden de warmtestraling en de ultravioletstraling tegen, en laten slechts een fractie (minder dan 1/1000) van het zichtbaar licht door. Let natuurlijk wel op dat er geen kleine gaatjes in het filter zijn. Met een eclipsbrilletje zal je echter wel niets van Mercurius kunnen zien, die is veel te klein om met het blote oog waargenomen te worden.

Projectie op een wit scherm: je plaatst op een afstand achter je verrekijker of telescoop een wit scherm, en laat het licht daar op invallen zodat je het beeld onrechtstreeks kan bekijken. Een heel eenvoudige methode om veilig waar te nemen.

Objectieffilter: een zonnefilter van goede kwaliteit, geplaatst voor de opening van je verrekijker of telescoop, dus voordat het licht de kijker binnenkomt.

 

Wat zal er te zien zijn?

Als je vanuit het centrum van de Aarde zou kijken, zou je zien dat Mercurius in een rechte lijn over de schijf van de Zon trekt. Maar aangezien wij uiteraard observeren vanaf het oppervlak van onze planeet, zien we dat het traject dat Mercurius aflegt op de schijf van de Zon een gekromde lijn is, dat heeft te maken met het feit dat in die ruim zeven uur de Aarde een behoorlijk stuk rond haar as is gedraaid.

We dienen er ook rekening mee te houden dat het schijfje van Mercurius vanaf de Aarde gezien erg klein is: men moet geen spectaculaire zwarte cirkel verwachten, laat staan een verduistering van de Zon. Als we de rekenoefening maken blijkt de planeet immers amper 12 boogseconden groot te zijn, dat is 1/158 van de diameter van de Zon. En dus zal je minstens een grote verrekijker nodig hebben om het Mercuriuscirkeltje op de zonneschijf te zien.

 

 

 

 

Live Webcast

De Mercuriusovergang is enkel waarneembaar met behulp van voldoende krachtige optische hulpmiddelen, in casu een telescoop. Op Volkssterrenwacht MIRA kunnen de bezoekers gebruik maken van de vele kijkers waarover we beschikken. Deze instrumenten maken het mogelijk op een veilige en comfortabele manier het schouwspel van de Mercuriusovergang te volgen.

Voor wie niet over een telescoop met veilig filter beschikt of niet in de gelegenheid is op MIRA of op één van de andere volkssterrenwachten langs te komen, is er een goed alternatief via het internet. Er zullen immers op verschillende locaties webcasts plaatsvinden waarbij de waarnemingen online gezet worden. Meer info in dit verband volgt rond 11 november.

 

Mercuriusovergangen in de 21ste eeuw

Zoals reeds eerder vermeld vinden Mercuriusovergangen 13 à 14 keer per eeuw plaats. De vorige was op 9 mei 2016 en de volgende zal plaatsvinden op 13 november 2032.

Het onderstaande lijstje geeft een overzicht van de 14 overgangen in de 21ste eeuw, met daarbij ook de plaatsen op Aarde waar het fenomeen te zien zal zijn. Het komt immers voor dat een transit op een bepaalde locatie niet te zien is omdat in de periode dat Mercurius over de zonneschijf trekt de Zon onder de horizon zit.

07/05/2003  >>>  Eurazië, Afrika, West-Australië, Indische Oceaan (hier een filmpje vanop MIRA)
09/11/2006  >>>  VS, Westelijk Zuid-Amerika, Stille Oceaan, Australië
09/05/2016  >>>  Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Amerika
11/11/2019  >>>  West-Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, VS, Zuid-Amerika
13/11/2032  >>>  West-Australië, West-Azië, Europa, Afrika, Atlantische Oceaan
07/11/2039  >>>  West-Australië, West-Azië, Europa, Afrika, Atlantische Oceaan
07/05/2049  >>>  Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Amerika
09/11/2052  >>>  Stille Oceaan, Australië, Oost-Azië
10/05/2062  >>>  Noord- en Midden-Amerika, Stille Oceaan, Oost-Australië, Noordoost-Azië
11/11/2065  >>>  Amerika, Stille Oceaan, Oost-Australië
14/11/2078  >>>  Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Zuid-Amerika, Noordoost-Amerika
07/11/2085  >>>  Europa, Afrika, Atlantische Oceaan, Zuid-Amerika, Noordoost-Amerika
08/05/2095 >>>  Amerika, Stille Oceaan, Oost-Australië
10/11/2098  >>>  Australië, Azië, Indische Oceaan, Europa, Afrika