2025-04 MIRA Ceti sprak met... Hilde Langenaken
** Trefwoorden: Koninklijke Sterrenwacht van België (KSB) – Archief KSB – Geschiedenis KSB – 200 jaar KSB – Carte du Ciel **
In 2026 komt er voor de astronomische gemeenschap in ons land een feestjaar aan, het is dan immers tweehonderd jaar geleden dat de Koninklijke Sterrenwacht van België (KSB) werd opgericht. In Sint-Joost-ten-Node werd er een fonkelnieuwe sterrenwacht gebouwd, in 1890 verhuisde de KSB naar het hoger gelegen Ukkel. En daar bevindt de sterrenwacht zich nog steeds, samen met het KMI en het BIRA.
Over de jubilaris had MIRA Ceti een gesprek met Hilde Langenaken (°1964), al ruim drie decennia actief op de KSB als verantwoordelijke voor communicatie en informatie naar pers en publiek toe, voor het archief, het museum en de bibliotheek van de sterrenwacht.
Copyright afbeelding: Hilde Langenaken
Dag Hilde, wat fijn dat we jou op MIRA mogen welkom heten om ons één en ander te vertellen over de KSB, over sterrenkunde en natuurlijk ook over jou.
Ik wil natuurlijk heel graag over dat alles met jullie praten, maar plaats toch meteen een kanttekening, namelijk: hoe boeiend sterrenkunde ook is en hoe graag ik ook op de sterrenwacht werk en al die informatie deel met het publiek en met de pers, het is in de eerste plaats voor mij een job. Die ik heel graag doe en die ik hopelijk ook heel goed doe. Maar er is meer in het leven dan dat alleen. Uit het vervolg van ons gesprek zal je zeker begrijpen waarom ik dit toch even wil duidelijk maken. Ik ben ook erg geïnteresseerd in het lezen van boeken, in cultuur, geschiedenis en vooral ook in muziek.
Ik heb immers aan het conservatorium barokmuziek, blokfluit en klavecimbel gestudeerd, en die liefde voor muziek is nooit meer overgegaan. Ik had voor een carrière in die richting kunnen kiezen, maar dat leek me moeilijk te combineren met een gezin. Als muzikant en muziekleerkracht ben je immers meestal actief op momenten die je anders met je kinderen zou doorbrengen, en dat was voor mij een belangrijk argument om dat niet te doen.
Vanaf mijn kindertijd was het al heel vroeg duidelijk dat ik erg sterk was in wiskunde. En na mijn humaniora wilde ik graag wiskunde gaan studeren aan de universiteit. Jammer genoeg ontbrak het ons thuis aan de nodige financiële middelen om universitaire studies te bekostigen, daarom ben ik naar de hogeschool getrokken en haalde daar een bachelor industrieel ingenieur.
Bij het zoeken naar een job kwam ik via het krantje dat in die tijd bestond om vacatures bij de overheid bekend te maken te weten dat ze bij het KMI, het BIRA en de KSB op zoek waren naar een rekenaar.
Voor het KMI impliceerde dat ook nachtwerk en in die tijd mochten vrouwen behalve voor speciale beroepen zoals verpleegkunde geen nachtwerk doen, dus ik deed mee aan het examen bij het BIRA en bij de sterrenwacht. En met succes. Tijdens mijn opleiding tot industrieel ingenieur had ik ook leren programmeren, en dat maakte mijn profiel extra interessant voor de KSB, men zocht daar immers iemand om als programmeur analyses uit te voeren voor het astrofysisch onderzoek.
En zo kwam ik op de Koninklijke Sterrenwacht van België terecht.
Wanneer was dat?
1 september 1992. En ik moet zeggen, in het begin was dat voor mij een heel grote stap, want ik had zo goed als geen kennis van sterrenkunde, en al zeker niet van astrofysica.
Die analyses heb ik dan ook slechts korte tijd gedaan, daarna kwam ik op de communicatiedienst terecht. In die tijd waren er drie pijlers op de sterrenwacht: wetenschappelijk onderzoek, publiekswerking en ondersteuning naar andere ministeries. En intussen is er ook nog digitalisering bijgekomen.
Mijn eerste taak binnen de communicatiedienst was het opstellen van de efemeridentabellen en op basis daarvan de nodige informatie doorspelen aan alle belanghebbenden. Die efemeriden zijn zeker belangrijk als ondersteuning naar andere ministeries toe. De politie zal er bijvoorbeeld gebruik van maken wanneer er een ongeval is gebeurd en de betrokken persoon zegt dat hij verblind was door de Zon. Wij geven dan de informatie door met alle coördinaten over de stand van de Zon op het moment van het ongeval. Of er is brandstichting geweest kort na zonsondergang. Wanneer ging de Zon precies onder die dag? Was het nog schemering of niet? Dergelijke zaken worden door onze dienst bepaald en wij maken daarvan officiële papieren op. De eerste dingen die ik dus leerde op de sterrenwacht waren de bewegingen van Zon, Maan en planeten aan de hemel, hoe het zit met de schemering, enzovoort.
En dan had je ook de kalender, dat was een tweede zaak waarover ik alle nodige informatie doorgaf aan al wie daar nood aan had. Heden ten dage vind je alles online, maar in die jaren bestond dat nog niet. Drukkerijen met hun kalenders waren vaste klanten bij ons, denk bijvoorbeeld maar aan de beroemde Druivelaar, die stuurden ons een brief of een fax met de vraag om hen alle nodige data te bezorgen voor dit of dat jaar: wanneer valt Pasen? Welke zijn de officiële feestdagen? Hoe zit het met de maanfasen voor het komende jaar? Dat werd allemaal bij ons berekend. Die brieven en faxen moest ik dan beantwoorden. En eventueel ook een factuur opmaken en opsturen. Als het voor een ministerie of een openbare dienst was, bijvoorbeeld voor de politie of voor het gerecht, dan was onze dienstverlening gratis. Maar als het voor een advocaat of drukkerij was die er zelf geld aan verdienden, dan moest er een factuur bij. Dat waren wel eerder symbolische bedragen van slechts enkele honderden franken, dus minder dan tien euro van vandaag.
Wanneer zijn jullie van start gegaan met een website voor de KSB?
Daar zit die fameuze eclips van 11 augustus 1999 voor veel tussen. Kort daarvoor was mijn toenmalige chef Jozef Denoyelle met pensioen gegaan, in zijn plaats kwam Jan Cuypers. En samen zijn we dan begonnen met het maken van een website waarin we alle informatie kwijt konden over die zonsverduistering die in het uiterste zuiden van België totaal zou zijn. In welke plaatsen kan je de totale eclips zien? Waar is 90% van de eclips te zien? Van wanneer tot wanneer is de eclips te zien? Al dat soort zaken.
Het internet was voor het merendeel van de mensen toen nog iets relatief nieuw, maar op de sterrenwacht zagen we meteen het potentieel ervan voor het delen van onze informatie naar pers en publiek toe. Door het maken van de eclipswebsite hadden we heel wat geleerd over dingen online zetten en we hadden de smaak te pakken.
En zo kwam er de pagina met vraag en antwoorden waarin veel gestelde vragen aan bod kwamen. Natuurlijk moest alle informatie steeds in het Nederlands en het Frans te vinden zijn. Ik heb er toen ook voor gezorgd dat vanaf die periode de informatie i.v.m. de kalenders op onze website te vinden was. En geleidelijk is de website van de KSB verder blijven groeien.
XXXX
WORDT VERVOLGD
XXXX
Hilde, via de KSB kom jij in aanraking met zovele onderzoeksdomeinen binnen de sterrenkunde. Kan je ons om het interview af te ronden nog vertellen welk onderzoek jou het meest aanspreekt?
Ongetwijfeld is dat het onderzoek van de nevels die overal en in zo’n grote verscheidenheid aan de sterrenhemel kunnen waargenomen worden. En het zijn vooral de nevels die samentrekken en waaruit nieuwe zonnestelsels ontstaan die mij mateloos intrigeren. Initieel is zo’n nevel een chaotische opeenhoping van gas en stof, en is fascinerend om zien hoe daar geleidelijk toch structuur in ontstaat. Iemand op de KSB maakte een vergelijking met wat Darwin voorstelde over de evolutie van het leven: je hebt een nevel die evolueert tot een draaiend systeem met in het midden een grote concentratie massa, daar wordt een ster geboren. In het overblijvende gas en stof rond die jonge ster vormen zich via verdichtingen, samenklonteringen en botsingen kleinere objecten en geleidelijk ontstaat er zo een planetenstelsel.
Als je dan een planeet hebt met vloeibaar water aan het oppervlak zoals de onze herhaalt zich die evolutie van chaotische bouwstenen van het leven tot het ontstaan van leven, en van ééncellig leven tot grotere meercellige structuren. Zo is het althans gegaan op onze planeet, of er elders sprake is van een gelijkaardige evolutie met het bestaan van buitenaards leven weten we momenteel nog niet.
Maar wat onze Aarde betreft is dit het boeiende verhaal dat de wetenschap ons leert: we vertrekken bij een interstellaire chaotische nevel en komen uit bij de mens. En natuurlijk stopt de evolutie hier niet, wie weet wat er nog allemaal te gebeuren staat…
En met die prachtige verhaal ronden we het interview af. Hilde, hartelijke dank voor het boeiende en aangename gesprek. En we kijken samen met jou uit naar jullie feestjaar 2026 !!!
Tekst: Francis Meeus, september 2025