2022-01 Ken je klassiekers: De Paardenkopnevel
Onderwerp
Paardenkopnevel, ook gekend als Horsehead Nebula of Barnard 33
Noem hem gerust ook 'Black Beauty in Space'
Beeld
Copyright: Bart Delsaert >>> https://delsaert.com/
Technische gegevens
Soort object: absorptienevel
Locatie: Moleculair Cloud Complex in de Orion sterrenconstellatie
Afstand: 1.375 lichtjaar van de Aarde verwijderd
Grootte: 8’ x 6’ (boogminuten)
Kenmerk: absorptienevel
Helderheid: schijnbare magnitude 6,8
Grootte van de nevel: 12 lichtjaar
Massa: 250 x massa Zon
Korte beschrijving
Voor sommige planetaire nevels in ons universum is het gezegde “Onbekend is onbemind” toepasselijk, maar dat geldt zeker niet voor de Paardenkopnevel: elke amateur‑ en professionele sterrenkundige kent hem en houdt ervan!
De Paardenkopnevel is een donkere gas‑ en stofwolk die zich bevindt in het Orion Molecular Cloud Complex, een immens groot gebied in de Orionconstellatie dat meerdere sterrenhopen en nevels bevat, zoals de goed waarneembare Orionnevel. In het Orioncomplex bevinden zich meerdere diffuse nevels, die ofwel reflectie-, absorptie‑ of emissienevels kunnen zijn:
- Reflectienevel >>> bevat stof dat het licht van nabije sterren reflecteert, een bekende reflectienevel is het Zevengesternte (Plejaden);
- Emissienevel >>> daarin wordt het gas en stof verhit en geïoniseerd door nieuw ontstane sterren, waarna de energie door straling of emissie vrijkomt. Een voorbeeld hiervan is de Tarantulanevel;
- Absorptienevel >>> is een donkere wolk die afsteekt tegen een achterliggende heldere nevel, dat is het geval bij de Paardenkopnevel.
Het achterliggende gebied dat door de donkere deeltjes in de Paardenkopnevel wordt bedekt is de H II-emissienevel IC 434, die verhit wordt door de ster Sigma Orionis. H II gebieden bestaan uit geïoniseerde moleculaire waterstofatomen en het zijn kraamkamers voor nieuwe hete sterren. De Paardenkopnevel zelf ligt nabij de ster Alnitak, één van de drie gordelsterren van het sterrenbeeld Orion. De vorm van een paardenhoofd is goed herkenbaar, zeker in het begin van de winter als het sterrenbeeld Orion opkomend is en nog enigszins plat ligt.
In het verleden waren de telescopen nog niet sterk genoeg om de 'kleine' nevel als dusdanig te herkennen en werd hij meestal omschreven als een wazig vlekje, maar tegenwoordig zorgen grote telescopen voor spectaculaire beelden. Ook de Hubble Space Telescope (HST) bevindt zich op een bevoorrechte plaats om perfecte foto’s te maken. In 2013 maakte de HST ter gelegenheid van zijn 23e verjaardag een foto in infrarood met de in 2009 toegevoegde hoge resolutie Wide Field Camera 3, op deze foto komen nog meer details aan het licht. Hieronder de Hubble-foto in kwestie, via de link Horsehead Nebula kan je de foto in al zijn glorie bekijken.
Copyright: NASA / ESA / Hubble Heritage Team
Een andere manier waarop de Paardenkopnevel werd ontdekt was door astrofotografie.
Vanaf 1885 maakte het Amerikaanse Harvard College Observatory (HCO, Cambridge USA) met behulp van prisma’s voor hun telescooplenzen duizenden foto’s van sterren, waardoor het spectrum werd vastgelegd. Dit kaderde in het Henry Draper Memorial project dat tot stand kwam na het overlijden van de Amerikaanse astronoom Henry Draper en dat tot doel had de spectraalklassen van sterren te catalogiseren. Edward Pickering, directeur van het HCO, stelde in 1885 Williamina Paton Stevens Fleming aan als verantwoordelijke van het Draper Catalogue Project. Zij en haar uitsluitend vrouwelijke medewerksters bestudeerden duizenden fotografische platen, maakten gedetailleerde berekeningen om de sterren volgens hun spectrum te rangschikken en ontdekten vele nevels en sterrenstelsels.
In 1888 ontdekte Williamina Fleming de Paardenkopnevel die zij omschreef als een klein nevelig gebied in een semi-circulaire insprong (“a little area of nebulosity in a semi-circular indentation”).
In 1890 werd de eerste Draper Catalogue of Stellar Spectra gepubliceerd, het resultaat van jarenlang studiewerk door deze 'menselijke computers'. Hun classificatie van sterren volgens de spectraalklassen is nog altijd van toepassing.
Hieronder een foto van de 'Human computers', geleid door Williamina Fleming (rechtstaand). Van ergonomisch kantoormeubilair was nog geen sprake…
Copyright afbeelding: Publiek Domein via Wikipedia
Later werd de nevel ook gefotografeerd door de Amerikaanse astronoom Edward Emerson Barnard. Hij verzamelde de door hem gefotografeerde objecten in een 'Photographic Atlas of Selected Regions of the Milky Way', een catalogus waarin de objecten een nummer kregen, waardoor de Paardenkopnevel sindsdien ook gekend is onder de naam 'Barnard 33'. De benaming 'Horsehead Nebula' kreeg pas later ingang, nadat de vorm van een paardenhoofd duidelijk kon worden onderscheiden op foto’s genomen door performantere telescopen.
Conclusie
Of hij nu lang geleden waargenomen werd als een pluizig neveltje, of tegenwoordig als een duidelijk beeld van een indrukwekkend paardenhoofd waardoor deze nevel de naam 'Horsehead Nebula' kreeg, men kan deze nevel met reden omschrijven als de 'Black Beauty van het universum'!
Links op het internet
About Harvard College Observatory | Center for Astrophysics
Biography of Williamina Fleming American astronomer (salientwomen.com)
Edward Emerson Barnard | Department of Physics & Astronomy at Sonoma State University
Tekst: Martine De Wit, december 2021