2020-02 HistoRik over ... Louis Cruls
Louis Cruls (1848-1908)
Ook al is hij bij velen misschien niet zo bekend, toch is Louis Cruls, geboren in Diest, in de sterrenkundige wereld een beroemd astronoom, en hij is ook de grondlegger van de futuristische hoofdstad Brasilia in Brazilië.
Kijk hier voor de bijhorende afbeelding.
Copyright: Correio Braziliense
Van België naar Brazilië
Louis Cruls wordt op 21 januari 1848 in Diest geboren als zoon van Auguste Cruls, een burgerlijk ingenieur. De familie Cruls blijft evenwel niet in Diest wonen en verhuist in 1851 naar Nevele en in 1853 naar Doornik.
Als hij 15 jaar is schrijft Louis zich in aan de Gentse universiteit en vat de studies aan van burgerlijk ingenieur zoals zijn vader. Het niveau van de ingenieursopleidingen aan de universiteiten van Gent en Leuven was toen wereldtop, en er trokken dus studenten op af uit vele landen, waaronder ook Brazilië.
Louis maakt aan de universiteit kennis met Braziliaanse studenten, en hij raakt meteen in de ban van dat land.
Hij studeert vijf jaar in Gent, van 1863 tot 1868, en gaat dan bij de genietroepen van het Belgisch leger als ingenieur met de officiersgraad van onderluitenant, later promoveert hij nog tot eerste luitenant.
Maar zijn Braziliaanse medestudenten, en vooral Caetano Furquim, kunnen hem overhalen om naar Brazilië te trekken, het land van belofte. En zo neemt Cruls in 1874 ontslag uit het leger en vertrekt per schip vanuit Bordeaux via Lissabon naar Rio de Janeiro voor een tocht van 21 dagen.
In Rio aangekomen verneemt hij dat zijn vroegere medestudent niet in Rio is, maar vijftienhonderd kilometer naar het zuiden aan het werk is. Gelukkig voor Cruls had hij op het schip Joaquim Nabuco ontmoet, een journalist en later diplomaat, en zoon van een Braziliaanse staatsman. Op het schip was er al een goede verstandhouding en beide heren begrijpen meteen dat ze mekaar wel nog nodig zullen hebben. Joaquim biedt hem dan ook graag onderdak aan in Rio.
En zo komt Cruls in contact met belangrijke families en wordt hij zelfs voorgesteld aan keizer Dom Pedro II van Brazilië. Vervolgens wordt hij beambte aan de cartografische dienst voor de geodesie van het land. Maar nog voor hij zijn werk goed en wel kan beginnen, moet hij omwille van familiale omstandigheden dringend terugkeren naar België. Na zes maanden kan hij weer naar Brazilië, tijdens zijn kort verblijf in België lukt het hem een belangrijke levering van geodetische instrumenten voor Brazilië te regelen. Cruls blijft werken bij de geodetische dienst van 1874 tot 1876 en publiceert een studie over de geografie en de geologische geschiedenis van Brazilië. Wegens zijn inzet en een aantal artikels over sterrenkunde wordt hij een jaar later benoemd als assistent-astronoom aan de keizerlijke sterrenwacht in Rio, nadien klimt hij nog op tot de belangrijkste man na de directeur.
In 1877 trouwt hij op als negenentwintigjarige met de zestienjarige Braziliaanse Margarida de Oliveira, samen zal het koppel negen kinderen krijgen.
Ondertussen doet hij komeet- en planeetwaarnemingen. Tijdens de oppositie van Mars in 1877 slaagt hij erin om een nauwkeurige rotatieperiode van Mars te bepalen.
In 1881 wordt hij tot Braziliaan genaturaliseerd en wordt officieel Luiz Cruls, ook soms vermeld als Luis. En in dat jaar wordt hij ook directeur van de sterrenwacht in opvolging van de Fransman Emmanuel Liais.
De grote komeet en de Venusovergang van 1882
1882 wordt een belangrijk jaar voor Cruls.
De grote komeet van 1882, ook bekend als komeet Cruls, wordt op 12 september door hem waargenomen vanop de sterrenwacht van Rio. Hij was waarschijnlijk niet de eerste waarnemer, maar was wel de eerste die er melding van maakte en een verslag publiceerde. Het was misschien wel de helderste komeet van de laatste eeuwen, en sommigen schatten de helderheid ervan als die van de Volle Maan. Pas eind september werd de komeet gezien vanuit Europa. Deze komeet was slechts de derde komeet waarvan een goed gelukte foto werd gemaakt, op 20 oktober vanuit Kaap de Goede Hoop.
Cruls doet ook spectroscopische observaties en identificeert vele spectraallijnen. Sommige waarnemingen worden betwist, maar blijken later toch correct te zijn.
Kijk hier voor de bijhorende afbeelding.
Copyright: Publiek Domein
Op 6 december 1882 gaat Cruls op expeditie naar Punta Arenas in Patagonië (Chili) om de transit van Venus over de schijf van de Zon te observeren en te meten.
Op basis van nauwkeurige waarnemingen kan de afstand berekend worden van de Aarde tot Venus en tot de Zon, de astronomische eenheid (AE) dus. We herinneren ons de reis van kapitein James Cook naar de Stille Zuidzee, waar hij in 1769 perfecte waarnemingen verrichtte van een Venus-transit van 1769 die leidden tot de eerste berekening van diezelfde AE. Ook herinneren we ons de Venus-overgang van 1761 waarbij Lomonosov de eerste waarneming deed van de druppelvorm van Venus bij in- en uittrede aan de zonnerand.
De metingen van Cruls zijn evenwel de meest precieze en geven een nauwkeurigheid met slechts een tolerantie van 0,3 miljoen kilometer voor de afstand van 150 miljoen kilometer.
De appreciatie voor zijn werk volgt: Cruls krijgt verschillende onderscheidingen, waaronder de Orde van de Rook, de hoogste burgerlijke onderscheiding in Brazilië, en de Valz-medaille, de grootste onderscheiding voor astronomie en geologie van de Franse academie.
In 1884 vertegenwoordigt hij als directeur van de sterrenwacht van Rio Brazilië op de internationale conferentie in Washington die de nulmeridiaan van Greenwich vastlegt.
Op 13 mei 1888 wordt de keizer afgezet en het jaar nadien wordt de republiek afgekondigd. Het Keizerlijk Observatorium wordt vanaf dan Nationaal Observatorium, maar Luiz Cruls blijft directeur.
De expeditie Cruls
Brazilië had al in 1808 het idee voor een nieuwe hoofdstad in het binnenland. Een grote havenstad en handelsstad als Rio is te kwetsbaar als hoofdstad. Er werd gedacht aan Planalto Central, een hoogvlakte op 900 km van Rio. Men had al een kleine expeditie opgezet, maar gedurende tientallen jaren was het project vooral een onderwerp van plannen, discussies en politiek getouwtrek, zonder veel resultaat.
In 1892 krijgt Cruls de opdracht van de Braziliaanse president om een expeditie te organiseren naar het onherbergzame binnenland. Hij stelt een veertig koppige ploeg samen, bestaande uit wetenschappers, zoals botanici, geografen, ingenieurs en dokters, maar ook met soldaten en lokale gidsen. Als vervoermiddel zijn er paarden en muilezels. Ze hebben tien ton aan materiaal mee: astronomische instrumenten, wapens, medicijnen, mondvoorraad, hakmessen, tenten, enzovoort.
Na twee maanden komen ze in augustus aan in wat ze Pyrenepolis noemen, naar de gelijkenis met de Franse Pyreneeën, maar minder hoog. In vier verschillende secties bakenen ze een rechthoek af van 90 bij 60 km. De metingen bevatten een schat aan details, ligging en doorsneden van rivieren en meren, foto’s van kampeerplaatsen en veerponten, klimaatgegevens en temperaturen, ertsen en geologische lagen en de volledige geodetische gegevens.
Ze hebben uiteindelijk 4000 km gereisd en alle nodige informatie met succes opgetekend, en dat in een tijdspanne van 8 maanden. Alles was goed voorbereid en werd ook goed uitgevoerd.
Cruls publiceert in 1894 zijn uitgebreid rapport van 300 pagina's, en het wordt door alle instanties zeer gewaardeerd, maar verder gebeurt er niets mee.
In 1901 krijgt Cruls nog een laatste zware opdracht in het Amazonegebied aan de grens van Brazilië met Bolivië om de geodesie van het grensgebied definitief vast te leggen. Het is een ongezond gebied, ver in het binnenland, en Cruls wordt doodziek door moeraskoorts, maar zijn opdracht mag toch als geslaagd worden beschouwd.
In 1908 stopt hij als directeur van de sterrenwacht van Rio door zijn zwakke gezondheid. Hij zoekt nog hulp bij artsen in Parijs, maar sterft er, totaal uitgeput, op 21 juli.
Zijn lichaam wordt overgebracht naar Brazilië, waar hij wordt begraven op het Sint Jan de Doper kerkhof in Rio.
Brasilia
In Planaltina, een stad die door Cruls tijdens de expeditie gebruikt werd als uitvalsbasis, werd in 1922 een gedenksteen voor de expeditie opgericht, ter gelegenheid van de 100-jarige onafhankelijkheid van Brazilië. Het wordt ook “Klein Brasilia” genoemd en is momenteel een stad met 160.000 inwoners op veertig kilometer van Brasilia.
De uiteindelijke bouw van de stad Brasilia gaat van start in 1956 in opdracht van president Kubitschek om eindelijk de lang beloofde hoofdstad te worden. Er wordt allereerst begonnen met de aanleg van een landingsbaan om alle bouwvakkers en materialen te kunnen aanvoeren.
De beroemde architect Oscar Niemeyer en de urbanist Lucio Costa werken volgens het Rapport Cruls, en op 21 april 1960 wordt de futuristische hoofdstad plechtig ingehuldigd.
Momenteel is Brasilia een wereldstad met een oppervlakte van 5780 km². De stad ligt op een hoogte van 1.170 m en herbergt 3 miljoen inwoners.
Erkenning van Luiz Cruls
1992 was een bijzonder jaar: het Crulsjaar. Zowel in Brazilië en Brasilia als in de stad Diest werden herdenkingen gevierd ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van de expeditie. In Brasilia staat er nu een Crulsgedenkteken en Brazilië gaf ook een postzegel uit ter ere van de Expeditie Cruls.
In Diest ontstond een werkgroep Cruls, bestaande uit 16 prominenten die zorgden voor vele activiteiten, ook voor een stripverhaal “De Cruls-Komeet”, en voor bronzen gedenkplaten aan het geboortehuis in Diest. In de bibliotheek van Diest is er enkel nog een brochure over Cruls te vinden die in 1992 uitgegeven werd door deze werkgroep.
Meer is wel nog te vinden in het Rijksarchief van Brabant in Leuven.
In 2003 heeft een karavaan wetenschappers, historici en professoren het parcours aangevat dat in 1892 werd afgelegd door de expeditie Cruls om de plaats te kiezen waar momenteel Brasilia, de hoofdstad van Brazilië, ligt. "Wij willen de nieuwe generaties tonen hoe de hoofdstad van Brazilië werd gepland", aldus cineast Pedro de Castro, professor aan de universiteit van Brasilia en organisator van de karavaan die Rio de Janeiro verliet. De bedoeling was om via kranten, radio en televisie de toenmalige expeditie te actualiseren.
En in 2015 heeft de Braziliaanse televisie een reeks van zes korte afleveringen gewijd aan Cruls ter gelegenheid van 55 jaar Brasilia. Ze zijn zelfs naar Diest gekomen om te filmen.
Verder is de naam Cruls nog te vinden als :
- Krater Cruls op Mars: een krater van 167 km, naam gegeven door de IAU in 1973;
- Cruls Eilanden op het Antarctisch schiereiland, naam gegeven en ontdekt door Adrien de Gerlache tijdens de Belgische Antarctische expeditie van 1897-99;
- Een straat in Rio de Janeiro;
- Avenido Cruls in Porto Nacional, een stad in het binnenland van Brazilië.
Tekst: Rik Blondeel, maart 2020