2017-02 HistoRik over ... Anders Celsius
Anders Celsius (1701-1744)
Celsius is dan wel niet een vergeten persoon in de klassieke zin van het woord, want zijn naam gebruiken we dagelijks. Minder bekend is dat Anders Celsius eigenlijk astronoom en hoogleraar was.
Een familie van astronomen
Hij werd geboren in 1701 in de bekende universiteitsstad Uppsala, niet zo ver van de Zweedse hoofdstad Stockholm. Zijn vader was Nils Celsius (1658-1724), eveneens professor astronomie aan de universiteit van Uppsala. Diens vader was Magnus Celsius (1621-1679), astronoom en professor mathematica, en deze grootvader van Anders was tevens rector aan de universiteit. Magnus Celsius heeft bekendheid verworven door het ontcijferen van een minder bekende vorm van runetekens.
De moeder van Anders Celsius was Gunilla Spole (1672-1756) die de dochter was van Anders Spole (1630-1699), die ook astronoom en professor mathematica was. Hij had een eigen sterrenwacht in Uppsala, maar spijtig genoeg is die verwoest met de grote brand in Uppsala in het jaar 1702.
De naam Celsius is de verlatijnste naam van Högen of Höjen, een landgoed in Ovanåker, tamelijk ver van Stockholm. Het betekent zoveel als heuveltje of wal, en het was grootvader Magnus die deze naam aangenomen heeft.
Aangezien zijn vader en beide grootvaders dus astronomen waren, was Anders Celsius min of meer voorbestemd om in hun voetsporen te treden.
En inderdaad volgde hij zijn vader op als hoogleraar astronomie in 1730 aan dezelfde universiteit.
Hij schreef meteen een boek over een nieuwe methode voor het bepalen van de afstand van de Aarde tot de Zon. Hij begon ook onderzoek te doen naar de aurora of poollicht, en merkte dat er een verband is tussen de aurora en het magnetisch veld van de Aarde. Bij grotere poollichtactiviteit zijn er sterkere afwijkingen te merken op het kompas.
Hij zou zich de rest van zijn leven met dit onderwerp bezighouden en dat heeft ongetwijfeld bijgedragen tot later onderzoek in dit verband door anderen.
Vanaf 1732 begon hij te reizen door Duitsland, Italië en Frankrijk. Hij bezocht er verscheidene observatoria met de idee om ook in Uppsala een observatorium op te richten. Naar het schijnt kon hij goed onderhandelen, en zodoende kon hij uitstekende instrumenten bekomen voor het observatorium van de universiteit dat operationeel zou worden vanaf 1741.
In 1732 gaf hij in Nürenberg ook een publicatie uit over de waarnemingen van het noorderlicht.
In 1736 kon Celsius met de Franse geodeet Maupertuis mee op expeditie naar Lapland voor het bepalen van één graad noorderbreedte in de poolstreek, en het gevonden resultaat zou dan vergeleken worden met de meting van één graad aan de Evenaar in Peru. De Fransen waren in de 18e eeuw constant bezig met geodesie, wat uiteindelijk zou leiden tot het bepalen van de ‘meter’.
De metingen toonden aan dat de Aarde inderdaad een afgeplatte ellipsoïde is, zoals Newton eerder had voorspeld.
In 1738 schreef Celsius een boek over de vorm van de Aarde, en dat was ook een aanzet voor de aankoop van de instrumenten voor de nieuwe sterrenwacht.
Hij begon zijn astronomisch werk in Uppsala door fotometrie van een driehonderdtal sterren.
Hij deed dat aan de hand van het gebruik van filters tot de ster niet meer te zien was, en zodoende bekwam hij toch een grote nauwkeurigheid.
Zweden gebruikte in die tijd nog altijd de Juliaanse kalender, en Celsius probeerde om Zweden te doen overschakelen naar de Gregoriaanse kalender. Dat gebeurde pas in 1753, maar toen was Celsius al overleden.
De temperatuurschaal van Celsius
In 1742 stelde hij een nieuwe temperatuurschaal voor. Als nulpunt nam hij het kookpunt van water, en als vriespunt 100 graden. Op die manier zou het absolute nulpunt 373 graden zijn, onze 20 graden zou 80 graden zijn en op de Zon zou het -5000 graden zijn. Hijzelf noemde het een systeem van centigraden omdat er werd geteld met graden en de gehanteerde schaal die in honderd verdeelde.
Het was pas in 1948 dat men de benaming van centigraden veranderde in graden Celsius, omdat naar analogie met centimeter, centigram enzovoort het gebruik van centi- als voorvoegsel niet dezelfde betekenis had.
Internationaal had men het voordien trouwens niet over de temperatuurschaal van Celsius, maar over de Zweedse thermometer.
Celsius' idee van temperatuurschaal was dan wel uitstekend, maar een beetje onhandig, en daarom wisselde men een jaar na zijn dood de referentiepunten om en werd, zoals nog steeds het geval is, het vriespunt als nulpunt en 100 graden als kookpunt van water vastgelegd.
Academie der wetenschappen
Celsius bestudeerde ook de geografie van Zweden en had al opgemerkt dat het zeeniveau sinds de ijstijd gezakt was. Hij concludeerde foutief dat dit kwam doordat het water verdampt was, terwijl het in feite het land was dat omhoog kwam door de verminderde druk van het ijs dat verdwenen was.
In 1739 was hij mede-oprichter van de 'Kungliga Vetenskapsakademien' in Stockholm tezamen met o.a. Linnaeus, de beroemde botanist.
Anders Celsius stierf in 1744 op 42-jarige leeftijd aan de gevolgen van tuberculose.
Hij ligt naast zijn grootvader begraven in Gamla Uppsala (Oud Uppsala), 5 km ten noorden van Uppsala.
Naar hem genoemd
Op de voorzijde van de Maan is een krater van 48 km naar hem vernoemd.
In 2006 is er ook een ESA-missie naar het ISS geweest met aan boord van de Space Shuttle Discovery de eerste Zweedse astronaut Christer Fuglesang. De naam “Celsius Mission” werd gekozen omdat de astronaut en Anders Celsius beide reizigers waren uit Zweden met een belangrijke missie.
Tekst: Rik Blondeel, maart 2017