2011-02 HistoRik over ... Friedrich Simon Archenhold

Friedrich Simon Archenhold ( 1861 – 1939 ) en zijn Hemelkanon

Friedrich  werd in 1861 geboren in Lichtenau in Westfalen. De huidige deelstaat Nordrhein-Westphalen met als hoofdstad Düsseldorf.

Na een succesvolle middelbare school ging hij van 1882 tot 1887 naar de universiteiten van Straatsburg en Berlijn en behaalde er een diploma van natuurwetenschappen.

In Berlijn komt hij onder de invloed van de directeur van de sterrenwacht van de universiteit.

Tesamen richten ze in 1888 de "Berliner Urania Astronomische Verein" op.

Hij wordt astronoom aan de kleine Grünewald sterrenwacht even buiten Berlijn.

Tesamen ontdekken ze drie jaar later een nevel nabij x Per. Het is de latere NGC 1499 of Californië nevel.

Om echter betere resultaten te bekomen is een grotere telescoop noodzakelijk en daarom komt een jaar later zijn idee om de grootste telescoop van Duitsland te bouwen.

De bedoeling was om deze te bouwen voor de grote handelsfoor van 1896 in Berlijn.

Maar op 1 mei was deze nog niet af en werd pas afgewerkt in september van dat jaar.

Het werd toch nog een groot succes, want de refractor met een objectieflens van 68cm doormeter met een brandpuntsafstand van 21m   is nog steeds de langste refractor ter wereld.

Het was dus een attractie en de trots van het volk, maar moest wel ergens goed zichtbaar opgesteld staan.

Dat "Himmelkanone", zoals het algemeen werd genoemd, werd dan ondergebracht in het Treptow-park nabij het centrum van Berlijn in een houten constructie zonder koepel en dus in weer, wind en lichthinder.

Een koepel zou een doormeter moeten hebben van 50 meter. Het kon dus ook niet wedijveren met Yerkes en Lick Observatories.

Archenhold werd dus directeur van de "Treptow Sternwarte" in 1896 en dit tot 1931.

Het werd een zeer populaire sterrenwacht met bijvoorbeeld in 1899 een bezoekersaantal van 60.000.

Niet slecht voor die tijd en het kan dus een echte volkssterrenwacht genoemd worden.

Hij deed er trouwens ook alles voor met reizen en contacten. In 1902 ging hij naar Ven in Denemarken om de oude sterrenwacht van Tycho Brahe te bezoeken. In 1904 ging hij naar Engeland en Schotland en ontmoette er Andrew Carnegie, een industrieel die Archenhold ook financieel zal bijspringen. Hij reist ook naar plaatsen om zonsverduisteringen waar te nemen en in 1907 reist hij door de Verenigde Staten  en heeft er ontmoetingen met o.a. Thomas Edison, Simon Newcomb, Edward Pickering, Williamina Fleming.

Hij krijgt er ook een ere-doctoraat aan de universiteit van Pennsylvania.

Door de brede publieke relaties en onderzoek vond hij een astronomische bibliotheek en museum in zijn observatorium belangrijk. Bijna alle astronomische werken van de 19e eeuw waren er aanwezig alsook standaard werken over de geschiedenis van de astronomie.

Daarbij ook technische journalen en andere populaire wetenschappelijke werken.

 

Hij deed zelf ook veel lezingen met o.a. in 1910 over de komeet van Halley. Hij kon ook vele bekenden uitnodigen zoals geoloog Alfred Wegener, poolonderzoekers Roald Amundsen en Fridtjof Nansen, raketspecialist Hermann Oberth en  Albert Einstein.

Hij was zeer goed bevriend met Einstein en dat is begrijpelijk, ze waren beiden jood, gekant tegen elke oorlog, en voorstander van  het populariseren van de wetenschap.

Daarom is het niet verwonderlijk dat  uitgerekend de eerste lezing van Einstein over de relativiteitstheorie gegeven werd op 2 juni 1915 in de sterrenwacht van Archenhold.

Hij had trouwens ook goede ideeën voor de uitbouw en financiëring van zijn volkssterrenwacht.

Een paar voorbeelden : Een grote sterrenwacht op een bergtop, een projectie-planetarium in Berlijn, productie van goedkope telescopen voor de scholen, film over de popularisatie van de sterrenkunde. De productie van een film werd niet aangenomen door het stadsbestuur, maar hij richt zelf een vereniging op in 1913 om dat verder te onderzoeken.

Hij zorgt ook voor een groots opgezette expositie  in 1926/27 ter gelegenheid van de Mars-oppositie. Dit werd zo een enorm succes dat de tentoonstelling met drie maanden verlengd moest worden.

 

In 1928 wordt hij ere-voorzitter van de "Berliner Flugverein" , een vereniging voor het promoten van vliegverkeer in alle richtingen.

In 1931 stopt hij op 70-jarige leeftijd als directeur en de opvolging wordt verzorgd door zijn zoon Gunter (1904-1999) tot in 1936 het nazistisch regime hem ontslaat.

Gunter gaat naar Zürich en gradueert er aan de universiteit en vlucht in 1939 naar Engeland. Ook de andere zoon Horst vlucht naar Engeland. Verdere kennis van het leven van deze zonen zijn mij momenteel niet bekend.

Archenhold sterft in Berlijn in 1939 en bleef zodus uiteindelijk gespaard van het gruwelijke lot van zovele joden.

 

Friedrich was sinds juli 1897 getrouwd met zijn vrouw Alice (1874-1943), 42 jaar dus. Tesamen met dochter Hilde bleef Alice achter in Berlijn.

Ze werden later opgepakt door het nazistisch regime en naar concentratiekamp Theresienstadt gedeporteerd waar ze ook allebei zijn omgekomen.

Op haar geboortedag op 28 augustus kreeg ze in 2010 postuum een straat in Berlijn naar haar genoemd.

 

Na de oorlog in 1946 werd bij het 50-jarig bestaan de naam "Treptow Sternwarte"  veranderd in "Archenhold Sternwarte" en is nog tot op heden een goed bezochte volkssterrenwacht .

Maar de landgoederen van de Archenholds gingen pas  terug naar de familie in 1989 na de "Wende", de hereniging van beide Duitslanden.

Hij had namelijk  in Dansin aan de Oostzee zowat 50 Ha eigendom vergaard. Dansin ligt in de deelstaat "Mecklenburg-Vorpommern" in de voormalige DDR nabij de huidige grens met Polen.

Het zomerhuis is er nog steeds, maar in een slechte staat.

In het oude vissershuis woont nu een kleindochter.

 

Er is geen krater op de maan naar hem benoemd, maar die zou hij wel verdienen. Hij had echt de gedachte voor het uitbouwen van een volkssterrenwacht.